Enige tijd geleden verwierf ik een intrigerend 17e-eeuws manuscript getiteld Op d'afbeelding van Iohan van Oldenbarnevelt. Het bevat een getekend portret van Johan van Oldenbarnevelt met daaronder een achtregelig gedicht. Het portret is duidelijk gekopieerd naar de gravure van Willem Jacobsz. Delff uit 1617, die weer gemaakt is naar het beroemde schilderij van Michiel van Mierevelt.
Het gedicht is een lofzang op Van Oldenbarnevelt, die volgens het gedicht stierf als een "Staats-Martelaar". Het is vermoedelijk geschreven rond 1650 en blijkt een belangrijke rol te hebben gespeeld in de politieke onrusten in de Nederlandse Republiek in de tweede helft van de zeventiende eeuw.
De Nederlandse staatsman Johan van Oldenbarnevelt (Amersfoort 1547 – Den Haag 1619) speelde een cruciale rol in de Nederlandse opstand tegen Spanje. Vanaf 1586 was hij Landsadvocaat van Holland en werd hij een van de meest invloedrijke en machtige mannen van de Republiek, gesteund door stadhouder Maurits van Nassau. Hij domineerde jarenlang de Nederlandse diplomatie.
Toen de religieuze spanningen tussen de Gomaristen (of contraremonstranten) en de Arminianen (of remonstranten) de Nederlandse Republiek echter op de rand van een burgeroorlog brachten, werd hij gearresteerd omdat hij de remonstranten steunde, terwijl Maurits de contraremonstranten steunde. Van OIdenbarnevelt werd berecht en op 13 mei 1619 ter dood veroordeeld; dezelfde dag werd hij onthoofd.
Zoals gebruikelijk in de Nederlandse Republiek leidde deze affaire tot een pamflettenoorlog, waarin Van Oldenbarnevelt werd bekritiseerd of geprezen (of in sommige gevallen beide). In het huidige gedicht wordt Van Oldenbarnevelt geprezen als een "staats-Martelaar", die zijn land ijverig heeft gediend:
Op d’Afbeelding van
IOHAN VAN OLDENBARNEVELT;
Advocaat van den Hove van Hollant.
Dit 's d Oldenbarnevelt; di in den Krijg en vrede
Zijn goet en bloet, ten diinst van’t Vaderlant, bestede;
Di Hollants eer bewaarde, en voor haar Vrijhijt sprak;
Di Spanjens dwinglandij en Maurits hoogmoet brak;
Di gelt verschafte en Raat; di zonder schult moest sneven,
En op het Hof-schavot verlaten kop en leven;
Verdoemt van Bastaard-Raat, als was hij een verraâr;
Di Got de wraak beval, en stiirf Staats-Martelaar.
Het gedicht (in een modernere spelling) en het portret werden gepubliceerd in verschillende plano's, onder andere in een reeks getiteld Namen der vier-en-twintig gedelegeerde rechters van den advokaat Johan van Oldenbarnevelt. Deze publicaties werden door Frederik Muller nog gedateerd op 1619, maar Maureen Warren heeft laten zien, op basis van uitgebreid watermerkonderzoek, dat deze plano's in ca. 1658 verschenen moeten zijn.
Ook de politieke realiteit maakt het zeer onwaarschijnlijk dat deze prenten vlak na Van Oldenbarnevelts onthoofding verschenen zijn: op "19 November 1619—six months after Oldenbarnevelt’s execution—the States General banned the sale of portraits of the Advocate and his chief allies, even going so far as to seize the plates used to make the prints along with all impressions. [...] If these prints [had] been on the market in 1619, it would have caused a huge scandal. Authorities would have investigated immediately and, if caught, those involved would have suffered financially and socially devastating consequences" (Warren, p. 178).
Warren stelt dat de prenten zijn uitgegeven door de Rotterdamse remonstrantse uitgever en drukker Johannes Naeranus, die na de val van Van Oldenbarnevelt tot ballingschap werd gedwongen. In 1634 keerde Naerenus terug naar Nederland, vastbesloten om remonstrantse teksten te verspreiden.
In 1663 en 1664 brak er opnieuw een pamflettenoorlog uit tussen orangistische en staatsgezinde polemisten. Sommige uitgevers publiceerden het gedicht naast een ander gedicht waarin Van Oldenbarnevelt juist wordt veroordeeld, met de conclusie dat hij stierf als 'hoogmoets Martelaer'. De meeste van deze publicaties, ten onrechte door Knuttel gedateerd ca. 1625, hebben dezelfde titel als het huidige manuscript: Op d’afbeelding van Joan van Oldenbarnevelt, en sommige bevatten ook een gedicht van Vondel, een fervent verdediger van Van Oldenbarnevelt.
In deze plano's is het gedicht ondertekend met "C.D.". Knuttel heeft geopperd dat dit de initialen zouden kunnen zijn van de Amsterdamse uitgever, drukker en graveur Cornelis Danckerts (1603-1656), wat gezien de publicatiedatum echter onmogelijk is. Warren suggereert dat het gedicht geschreven zou kunnen zijn door de jurist en remonstrant Cornelis Bosch.
Het gedicht zou nog tot in de achttiende eeuw blijven circuleren. Zo komt het ook voor in het album Veroordeling en terechtstelling van Johan van Oldenbarnevelt (1710-1720), bewaard in het Rijksmuseum.
Het is heel goed mogelijk dat het huidige handschrift in remonstrantse kringen heeft gecirculeerd vóór de publicatie van de plano's van de jaren 1660, of zelfs vóór het Eerste Stadhouderloze Tijdperk (1650-1672), toen het illegaal was om portretten van Van Oldenbarnevelt af te drukken, laat staan teksten waarin de Landsadvocaat uitvoerig werd geprezen.
Zie verder: Knuttel, Pamfletten 2903-2905; Muller, Historieplaten 1374 (vol. 1, p. 175); Schuytvlot 279-280; Unger 756-757; Warren, Politics, Punishment, and Prestige: Images of Oldenbarnevelt and the States Party in the Dutch Republic, 1618-1672 (Evanston 2015; ongepubliceerde dissertatie, Northwestern University), pp. 174-188.
Comments