Prostitutie en colportageliteratuur

De literatuurgeschiedenis heeft zich in het verleden met name beziggehouden met de zogeheten 'hogere literatuur'. Pas de laatste decennia is er meer belangstelling gekomen voor stuiverromannetjes en 'triviaalliteratuur'. En terecht: die lectuur werd tenslotte het meest gelezen. Een goed voorbeeld is het hier afgebeelde boekje, Die Lasterhöhlen der Prostitution und ihre Genossen. Het boekje waarschuwt voor de gevaren van prostitutie en is geschreven door Ferdinand von Döbeln, een pseudoniem van Friedrich Ferdinand Kiessling. Het werd gepubliceerd in Leipzig in ca. 1880.

Inhoud van het boekje

De eerste hoofdstukken bevatten hartverscheurende verhalen over meisjes uit de betere kringen die door kwaadaardige minnaars tot prostitutie worden gedwongen. Jonge mannen worden bordelen binnengelokt om vervolgens te worden beroofd door meedogenloze criminelen. De verhalen zijn met elkaar verbonden door sociologische observaties en morele waarschuwingen.

De auteur bespreekt ook krantenadvertenties waarin prostitutie wordt gepromoot ("Schands-Inserate"), en hij beschrijft opvallend gedetailleerd de hoerenwijken in Hamburg en andere steden, evenals "Tingel-Tangel"-clubs en "Tanzhäuser". Ironisch genoeg zou deze goed geïnformeerde tirade tegen prostitutie dus heel goed als gids kunnen dienen. De auteur wijst de lezer tenslotte op betrouwbare locaties om prostituees op te pikken zonder beroofd te worden.

Colportageliteratuur en morele corruptie

Het werk behoort tot het genre van de zogeheten 'colportageliteratuur': goedkoop geproduceerde literatuur voor de massa, verkocht door rondtrekkende colporteurs, en vaak geassocieerd met morele corruptie.

In 1882 publiceerde het Börsenblatt für den deutschen Buchhandel een artikel over het genre, waarin ook dit werkje wordt genoemd. Blijkbaar had een Berlijnse boekhandelaar verschillende advertenties gepubliceerd waarin reclame werd gemaakt voor het werkje (en diverse andere). Advertenties "die an widerlicher Reclame alles bisher Dagewesene weit hinter sich lassen, sodass es uns unmöglich ist, ausser den Titeln [...] Weiteres hierüber mitzuteilen", zoals de recensent opmerkte.

En een paar jaar later, in 1885, werd het boekje blijkbaar zelfs verboden. Bovendien werd de voorraad van Leipziger boekhandelaar Ludwig Albert Unflad in beslag genomen. Wellicht betekent dit dat hij de eigenlijke uitgever van het boekje was, zich verschuilend achter het nogal vage "Verl. der Verlagsanstalt".

Colportageromans waren niet bedoeld om lang mee te gaan. Geen wonder dus dat er zo weinig bewaard zijn gebleven. "Kolportageromane sind in deutschen Bibliotheken und Archiven weder als Artefakte noch als Begriff existent", zoals Kosch en Nagl in 1993 terecht opmerkten. Dit boekje is geen uitzondering—er zijn slechts twee exemplaren van bekend.

Friedrich Ferdinand Kiessling

Het boekje bevat een interessante catalogus van allerlei andere pikante titels die bij dezelfde uitgever verkrijgbaar waren.

De auteur, Friedrich Ferdinand Kiessling (1835-1890/91), was romanschrijver, feuilletonist, toneelschrijver en redacteur. Hij schreef een aantal colportageromans, vaak onder pseudoniem. Hij werd opgeleid in Engeland en Amerika en woonde van 1871 tot 1876 in Leipzig, waarna hij zich in Dresden vestigde. Dresden ontwikkelde zich in het laatste kwart van de 19e eeuw tot het centrum van de colportagehandel.

Karl May

Interessant is dat Döbeln zich in Dresden in de kringen van Karl May bewoog, die in de jaren 1880 zelf vijf grote colportageromans schreef. "Kießling gehört zu jenem bislang noch weitgehend unerforschten Kreis von Dresdener Schriftstellern [...], mit denen Karl May im ersten Jahrzehnt seines Schriftstellertums Kontakt hatte", aldus Andreas Graf.

Conclusie

Het boekje Die Lasterhöhlen der Prostitution und ihre Genossen van Ferdinand von Döbeln biedt een fascinerende blik op de literaire en maatschappelijke dynamiek van de late 19e eeuw. Als onderdeel van de colportageliteratuur toont dit werk aan hoe populaire literatuur kan dienen als spiegel van de maatschappelijke zorgen en taboes van een tijdperk. De combinatie van sensatiezucht, morele waarschuwingen en sociologische observaties maakt het tot een interessante bron voor historisch onderzoek naar de culturele consumptie en literaire netwerken van die tijd.

Zie verder: Hayn, Bibliotheca Germanorum Erotica, p. 59; Börsenblatt für den deutschen Buchhandel, 3 mei 1882; Brümmer, Lexikon der deutschen Dichter und Prosaisten, 3.6, p. 460; Graf, "Von einer monatelangen Reise zurückkehrend", in: Jahrbuch der Karl-May-Gesellschaft 1992; Kosch and Nagl, Der Kolportageroman. Bibliographie 1850 bis 1960 (Stuttgart, 1993).