Het is een hardnekkig misverstand dat oude boeken per definitie waardevol zijn. Ouderdom heeft nauwelijks een effect op de waarde van een boek. Je kunt voor enkele tientjes een 17e-eeuws boek kopen. Maar wat maakt boeken dan wél waardevol? Er zijn grofweg zes factoren die de waarde van een boek bepalen: historisch belang, illustraties, band, conditie, provenance, en zeldzaamheid.
Historisch belang
Boeken die onze kijk op het leven, het universum of onszelf blijvend hebben veranderd zullen altijd verzameld worden. En net als in de rest van het leven loont het om de eerste te zijn.
Boeken waarin voor het eerst een belangrijk nieuw idee is gepresenteerd, of boeken waarin voor het eerst een land, een diersoort, een cultureel gebruik, etc. beschreven is, worden vaak woest verzameld. Hetzelfde geldt voor het eerste boek dat in een bepaalde taal of in een bepaald land is gedrukt.
Een bekend voorbeeld is Copernicus' De revolutionibus (1543), het boek waarin Copernicus voor het eerst het heliocentrische model van het universum beschreef (exemplaren brengen op veilingen vaak zo'n € 500.000 op).
Een ander voorbeeld is het beroemde Bay Psalm Book (1640), een onogelijk psalm boekje genoemd naar de plaats waar het gedrukt is, de Massachusetts Bay Colony. Het was het eerste boek dat in Brits-Amerika werd gedrukt. Een exemplaar bracht in 2013 op een veiling ruim $14 mln op.
Maar de meesten van ons zullen bovengenoemde boeken nooit bezitten (of zelfs maar vasthouden). Gelukkig is er nog veel meer te koop dan alleen historische hoogtepunten. Daarbij bestaat er ook nog zoiets als smaak, en die is aan verandering onderhevig. In de 19e eeuw waren bijvoorbeeld de kleine Elzevier uitgaven van klassieke auteurs razend populair. Nu zijn ze nauwelijks iets meer waard, simpelweg omdat we ze niet meer interessant vinden.
Steeds populairder wordt daarentegen drukwerk dat de rafelranden van de geschiedenis laat zien. Een aardig voorbeeld is het biljet hiernaast, waarin de executie van een crimineel wordt beschreven; op een veiling bracht dit onlangs £1400 op.
Illustraties
Een van de elementen die een boek aantrekkelijker maken zijn uiteraard illustraties; we kijken tenslotte graag naar plaatjes. In de 15e eeuw werden boeken geïllustreerd met houtsneden. Later volgden gravures, etsen, aquatinten, houtgravures en litho's. Uiteraard is een geïllustreerd boek waardevoller als de illustrator een beroemde kunstenaar was.
Zo wordt de waarde van Herckmans' Der Zee-vaert lof (1643) met name bepaald door de ets van Rembrandt waarmee het is geillustreerd. Rembrandt heeft echter nauwelijks boeken geïllustreerd. Dat kan niet gezegd worden van Romeyn de Hooghe en Jan Luyken. Beiden waren bijzonder productief, en hun werk, zeker dat van Romeyn de Hooghe, wordt nog steeds gewaardeerd.
Aantrekkelijk zijn ook natuurhistorische illustraties, zeker wanneer deze met de hand zijn ingekleurd. Een van de hoogtepunten van de natuurhistorische boekillustratie is Audubons The Birds of America (London, 1827-1838), een reusachtige serie boeken met niet minder dan 435 handgekleurde illustraties. In 2018 werd het schitterende exemplaar van de Duke of Portland geveild voor $9,650,000.
Boekband
In de handpersperiode werden dunne boekjes, zoals pamfletjes van een of enkele katernen, vaak snel aan elkaar genaaid en eventueel voorzien van een (eenvoudig) omslag. Dikkere boeken werden in de regel ongebonden verkocht: de koper moest ze laten binden.
Afhankelijk van de portemonee van de koper kon deze kiezen uit diverse materialen en bewerkingen, van eenvoudig perkament tot rijkelijk goudbestempeld kalfsleer of marokijn. Tegenwoordig zijn over het algemeen de meest uitbundig bewerkte banden het kostbaarst, zeker als zij kunnen worden toegeschreven aan een bekende binderij. Een mooi voorbeeld vormen de banden van de 18e-eeuwse Eerste Stadhouderlijke Binderij (Den Haag), zoals hiernaast afgebeeld.
Steeds vaker zijn echter juist de eenvoudig gebonden exemplaren het meest gewild. In de late 18e en vroege 19e eeuw werden boeken vaak uitgegeven in eenvoudige bedrukte omslagen die de koper vervolgens liet vervangen door fraaie leren banden. Uiteraard zijn als gevolg hiervan de originele omslagen heel zeldzaam geworden. En omdat verzamelaars momenteel op zoek zijn naar — vergeef me dit modieuze woord — authenticiteit, worden exemplaren met het originele omslag steeds populairder.
Een goed voorbeeld is hieronder afgebeeld: de eerste druk van Dumas' Les Trois Mousquetaires (1844). Christie's beschreef het in 2017 als volgt: "The first edition of the author’s best-known work, in the original wrappers: a rare survival". De set bracht $60,000 op.
Conditie
De conditie van een boek heeft een veel grotere invloed op de waarde van boeken dan mensen vaak denken. Ook een boek uit de 16e of de 17e eeuw moet een in goede conditie zijn, en uiteraard compleet. Zijn uit een boek prenten of tekstbladen verwijderd, is de band in slechte staat (rug of platten los, etc), of is de contemporaine band vervangen door een spuuglelijke band uit een veel latere eeuw, dan heeft dit een dramatisch effect op de waarde. Verzamelaars willen boeken in goede staat, gebonden rond hetzelfde jaar als waarin het boek werd gedrukt.
Provenance
Steeds meer teksten zijn (vaak gratis) digitaal beschikbaar. En veel boeken die vroeger onvindbaar waren, zijn tegenwoordig gemakkelijk verkrijgbaar. Kopers stellen daarom hogere eisen aan boeken: verzamelaars zijn niet alleen op zoek naar teksten, maar vooral ook naar interessante culturele objecten.
Boeken met unieke kenmerken zijn daarom steeds populairder geworden. Een interessante provenance, aantekeningen van de auteur of een beroemde autoriteit, boeken afkomstig uit een belangrijke bibliotheek, etc. kunnen de waarde van een boek aanzienlijk verhogen.
Exemplaren van Adam Smiths An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776) brengen op veilingen meestal zo'n € 100.000 op. In 2018 kwam echter het exemplaar uit de bibliotheek van Smith zélf op de markt. Hierboven is het schutblad afgebeeld met daarop het exlibris van Smith. Op een veiling bracht het £ 908,750 op.
Zeldzaamheid
Van alle hier genoemde factoren heeft de zeldzaamheid de minste invloed op de waarde. Een boek kan extreem zeldzaam zijn (of zelfs uniek), maar zolang niemand het wil hebben, zal het niet veel waard zijn. Een combinatie daarentegen van twee (het liefst) meerdere van bovengenoemde factoren zal de waarde sterk verhogen. De eerder genoemde set van Birds of America bijvoorbeeld combineerde historisch belang, een mooie band, interessante provenance, uitstekende conditie én grote zeldzaamheid.
Comments